Sistem bloku

Əməli yaddaşdan əlavə daimi yaddaş da mövcuddur. Daimi yaddaşdakı informasiya dəyişdirilə bilməz, kompüterdə icra olunan proqramlar yalnız onu oxuya bilər. Belə yaddaş ROM (Read Only Memory) - yalnız oxunan yaddaş) adlanır. Kompüteri söndürdükdə belə ordakı informasiya dəyişilməz qalır.

Daimi yaddaşda kompüter qurğularının yoxlanılması, əməliyyat sisteminin başlanğıc yüklənməsi və kompüter qurğularına xidmət edən baza funksiyalarının icrası üçün proqramlar yerləşir. Bu proqramların böyük hissəsi giriş-çıxış xidməti ilə bağlı olduğuna görə çox vaxt daimi yaddaş BIOS (Basic Input-Output System - Giriş-Çıxış Baza Sistemi) adlanır.

"BIOS"da həmçinin kompüter ayarlarının parametrini tənzimləyən proqram yerləşir(SETUP). Həmin proqram vasitəsilə kompüter qurğularının xüsusiyyətlərini tənzimləmək olur.SETUP proqramı klaviaturadakı düymə və ya düymələr kombinasiyası vasitəsilə çağrıla bilər.

Fərdi kompüterlərə xidmət göstərən proqramların işləməsi üçün tarix, saat, kompüterin ayarı haqqında müəyyən informasiya lazım olur. Bu informasiya CMOS RAM-da saxlanılır. Bu yaddaş CMOS (Complementary Metal Oxide Semiconductor - Metal Oksid Yarımkeçirici Kristal) texnologiyası əsasında icra olunur və az enerji sərf edir. CMOSyaddaşdakı informasiya kompüter söndükdə belə pozulmur; onun enerji mənbəyindən qidalanması ana lövhədə yerləşdirilmiş xüsusi akkumlyator vasitəsilə m

rin əsas hissələrindən biridir:
Sistem blok daxilində aşağıdakı kompüter qurğuları (hissələri) yerləşir:

· Qida bloku
Ana lövhə (motherboard)
Prosessor
Əməli yaddaş
Sərt disk

Çevik disk sürücüsü (FDD) və s. Çevik disk (Floppy disc)

Həmçinin sistem bloka əlavə qurğular quraşdırıla bilər; bu üsulla kompüterin funksionallığını artırmaq mümkündür. Əlavə qurğular xarici və daxili ola bilər.

Xarici qurğular. Xarici qurğular sistem bloka port vasitəsilə birləşdirilir. Adətən həmin portlar sistem blokun arxa hissəsində yerləşir. Xarici qurğulara monitor və klaviaturadan başqa aşağıdakıları nümunə göstərmək olar:

· Printer - mətn və qrafiki informasiyanı kağız üzərinə çap edən qurğu

Siçan (maus) - kompüterə informasiyanı daxil etməyi asanlaşdıran qurğu və s.
Daxili qurğular. Daxili qurğular sistem blokdakı slotlara yerləşdirilir. Aşağıdakı qurğuları nümunə göstərmək olar:

· Modem - telefon xətti vasitəsilə kompüterlər arasında informasiya mübadiləsi yaradan qurğu
Səs platası - səsin yazılmas, ötürülməsi və eşidilməsi üçün istifadə edilən qurğu
Sürücü (disk oxuyan (yazan) qurğu) - diskdəki informasiyanı oxumaq və yazmaq xüsusiyyəti olan qurğu
Qeyd etmək istəyirəm ki, həm modem, həm sürücü, həm də bir çox digər daxili qurğular xarici qurğular kimi də hazırlanır.

Ana lövhə (Motherboard)

Kompüterdə ən böyük elektron plata ana lövhədir (motherboard). Ana lövhə üzərində prosessor, əməli yaddaş, şinlər, BIOS və digər elementlər yerləşir.

Ana lövhə qida bloku, monitor, klaviatura və disk qurğuları olmaq şərtilə işləyir.

Ana lövhəni seçən zaman çipsetin (chipset - baza mikrosxemlərinin toplusu) istehsal olunduğu firmaya və onun funksional imkanlarına diqqət yetirmək lazımdır. Əgər hər hansı firmanın prosessorunun seçmisinizsə, o zaman həmin firmanın çipsetini də seçmək tövsiyə olunur.

Çipset vasitəsilə ana lövhə sistem blok daxilindəki bütün proseslərə nəzarət edir. Ana lövhənin ən əsas xüsusiyyətləri - informasiyanın ötürülmə sürəti, dəstəklənən prosessor modelləri və onların sayı, yaddaş ilə iş parametrləri və s. məhz birbaşa çipset ilə əlaqəlidir.

Ana lövhənin normal iş rejiminin pozulmasına səbəb lazım olan normal gərginliyin və temperaturun dəyişilməsi ola bilər.
CPU Socket. Prosessorun quraşdırıldığı yuvadır. Hər soketə quraşdırılan öz prosessor modelləri var.

DDR SDRAM slotu. Əməli yaddaş modulları bu slota quraşdırılır. Ana lövhənin quruluşunu (sxemini) əks etdirən yuxarıdakı şəkildə DDR SDRAM slotudur. Həmçinin DDR2 SDRAM, DDR3 SDRAM slotu da ola bilər. Və həmin slotlara uyğun gələn yaddaş modulları quraşdırılır. Yaddaş modulunu ana lövhə üzərində yerləşən slota quraşdırarkən diqqət etmək lazımdır ki, yaddaş modulundakı açar ilə onun quraşdırılıdığı slotdakı kəsik yeri uyğun gəlsin.
Şimal körpüsü. Bu körpü prosessor, əməli yaddaş və AGP, PCI Express şinləri (videokontrolleri) arasında əlaqə yaradır.

Cənub körpüsü. PCI şini və kompüterə birləşdirilən periferiya qurğularının normal işləməsinə cavabdehdir.
ATA (IDE) birləşdirici. 40 və ya 80 tel kabel vasitəsilə qurğular (sərt disk, sürücü və s.) ana lövhədəki ATA (IDE) birləşdiriciyə qoşulur. ATA (IDE) birləşdiricidə 40 pin vardır. ATA (IDE)interfeysə qoşulan qurğuların maksimal sayı 2 ola bilər (Master/Slave):

Yuxarıdakı 40 pin , aşağıdakı 80 pin

Ana lövhə üzərindəki ATA (IDE) birləşdirici

SATA (Serial ATA) birləşdirici. ATA (IDE) interfeysinin təkmilləşdirilmiş formasıdır. "SATA"-nın yaranmasından sonra "ATA (IDE)" -nın adı dəyişdirilərək PATA adlandırıldı. 7 pin və 15pin kabel vasitəsilə qurğular (disk, sürücü) ana lövhədə üzərindəki SATA birləşdiriciyə qoşulur. SATA interfeysinin ATA (IDE)-dan əsas fərqi informasiyanın ötürülmə sürətinin yüksək olmasıdır.

Ana lövhə üzərindəki SATA birləşdirici

Floppy disc drive (FDD) birləşdirici. 34 tel kabel vasitəsilə FDD qurğusu ana lövhə üzərindəki FDD birləşdiriciyə qoşulur.

Ana lövhə üzərindəki FDD birləşdirici

PCI Express şin slotuna videokart platası qoşulur.

BIOS da (daimi yaddaş) kompüter qurğularının yoxlanılması, əməliyyat sisteminin başlanğıc yüklənməsi və kompüter qurğularına xidmət edən baza funksiyalarının icrası üçün proqramlar yerləşir.

BIOS

CMOS Battery. Tarix, saat, kompüterin ayarları haqqında müəyyən informasiyaların saxlanılması üçün istifadə edilir. Daha ətraflı BIOS(daimi yaddaş) və CMOS RAMbölməsində

CMOS Battery

4 pin qida birləşdirici. Öz qida mənbəyi üçün 12V şindən istifadə edən Pentium 4/Athlon 64 prosessorlarının istehsalından sonra ana lövhədə əlavə 12V birləşdiricinin (connector) yerləşdirilməsi zərurəti yarandı. Bu birləşdirici adətən prosessor "yuva"sının yaxınlığında yerləşir.

4 pin qida birləşdirici

24 pin qida birləşdirici. Ana lövhə üzərində yerləşən 24 pin qida birləşdiriciyə qida blokunun müvafiq kabeli qoşulur və ana lövhə qida mənbəyi ilə təmin olunur.

24 pin qida birləşdirici

Ana lövhənin xarici birləşdiriciləri

Ana lövhənin xarici birləşdiriciləri

1. PS/2 portu (yaşıl rəng). Yaşıl rəngdə olan PS/2 portu siçanın qoşulması üçün istifadə edilən interfeysdir.

2. PS/2 portu (bənövşəyi rəng). Bənövşəyi rəngdə olan PS/2 portu klaviaturanın qoşulması üçün istifadə edilən interfeysdir.

Müasir ana lövhələrdə ya ümumiyyətlə PS/2 portu olmur, ya da yalnız biri olur. Klaviatura və siçanın qoşulması üçün hal-hazırda USB portdan dah çox istifadə edilir.

3. Parallel port (IEEE 1284). Periferiya qurğularının qoşulması üçün paralel interfeysdir. Əsasən printer, skaner qurğularının qoşulması üçün istifadə edilir.

4. Com-port (Communication port). Ardıcıl portdur. Ardıcıl ona görə adlanır ki, həmin port vasitəsilə informasiya bit-bit (ardıcıl) ötürülür. Com-port vasitəsilə modem, siçan (maus) və s. kimi qurğular ana lövhəyə birləşdirilir. "Null-modem-cable" -dən istifadə etməklə Com-port vasitəsilə 2 kompüter arasında əlaqə yaratmaq mümkündür.

5. VGA port. Bu port 15 pindən ibarətdir. 1987-ci ildə hazırlanıb. İlk əvvəl elektron şüa borulu (CRT - Cathode Ray Tube) monitorlar üçün nəzərdə tutulmuşdu. VGA portu vasitəsilə vizual görüntü ekrana çıxarılır.

6. USB port. Periferiya qurğuları üçün informasiyanın ardıcıl, yəni bit-bit ötürülməsi üçün istifadə edilən interfeysdir.

7. LAN (RJ-45 portu). Bu port şəbəkə əlaqəsi yaradılmasında istifadə edilir. 8 tel kabeldən istifadə edilir.

8. Audio port. Səsin yazılması, ötürülməsi və eşidilməsi üçün istifadə edilən interfeysdir.

Ana lövhədə əsas elementlərdən biri, onun "beyni" prosessordur. İlk prosessorun yaranma tarixini burdan oxuya bilərsiniz.


Intel 80468DX2	Intel Celeron400 Socket 370

Prosessorlar müəyyən nömrələrlə nişanlanırlar. Bu nömrələr vasitəsilə onların texniki parametrləri haqqında məlumat əldə etmək olur.

Prosessorun əsas xüsusiyyəti onun takt tezliyi, keş yaddaşın tutumudur.

Takt tezliyi - prosessorun saniyə ərzində yerinə yetirdiyi əməliyyatların sayıdır. Takt tezliyimeqahertz (MHz) kəmiyyəti ilə ölçülür. Məsələn, 1 QHz tezliyə malik prosessor saniyə ərzində 1 milyard əməliyyat yerinə yetirir. Eyni model prosessorlar müxtəlif takt tezliyinə malik ola bilərlər. Prosessorun takt tezliyi nə qədər yüksəkdirsə, işləmə sürəti də bir o qədər yüksək olur (qiyməti də həmçinin).

Takt tezliyinin 2 tipi (növü) var: daxili və xarici takt tezliyi.

Daxili takt tezliyi - prosessorun daxilində gedən əməliyyatların takt tezliyidir.

Xarici takt tezliyi və ya sistem şininin tezliyi - prosessor ilə əməli yaddaş arasındakı informasiya mübadiləsinin takt tezliyidir.

1992-ci ilə kimi prosessorlarda daxili və xarici takt tezliyi uyğun gəlirdi (bərabər idi). 1992-ci ildə isə Intel kompaniyası 80486DX prosessorunu təqdim etdi, hansında ki daxili və xarici takt tezliyi müxtəlif idi: daxili takt tezliyi xaricidən 2 dəfə yüksək idi. 25/50 və 33/66 MHz takt tezlikləri olan 2 belə prosessor istehsal edilmişdi. Sonradan Intel kompaniyası daxili takt tezliyi xarici takt tezliyindən 3 dəfə yüksək olan 80486DX4 prosessorunu istehsal etdi.

Müasir prosessorlarda, məsələn 3 QHz takt tezliyi olan prosessorlarda sistem şininin tezliyi (xarici takt tezliyi) 800 Mhz-dir.

Prosessorun sürətindən danışarkən daxili keş yaddaş da əsas götürülür. Daxili keş yaddaş vasitəsilə prosessor bir neçə dəfə sürətlə işləyir və bu ilk dəfə olaraq 486prosessorlarında tətbiq edilmişdir.

2010-cu ilin ən güclü prosessoru Intel kompaniyasının istehsal etdiyi Intel Core i7-980x Extreme Edition olmuşdur.

Intel Core i7.

Prosessorun xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

· 3,33 QHz takt tezliyi (hər bir nüvə üçün);

· Intel Turbo Boost texnologiyası əsasında takt tezliyinin 3,6 QHz-ə yüksəldilməsi;

· 6 nüvəli olması;

· 12 MB keş yaddaş;

· 3 kanallı DDR3 yaddaşı 1066 MHz;

· 32 nanometr istehsal texnologiyası.

Əməli yaddaş

Dərsi hazırlayıb: Hüseynov Emil | Əlavə edilib: 2011-01-23 | Yenilənib: 2011-12-24

Əməli yaddaş – bu, kompüter prosessorunun işçi sahəsidir. Əməli yaddaşda prosessorun əməliyyat apardığı proqram və məlumatlar saxlanılır. Əməli yaddaş sanki müvəqqəti anbardır, çünki ondakı məlumat və proqramlar yalnız kompüter işlədikdə saxlanılır.

Əməli yaddaşı bəzən ixtiyari müraciətli yaddaş (Random Access Memory - RAM) da adlandırırlar. Bu o deməkdir ki, əməli yaddaşda saxlanılan məlumatlara müraciət onların (məlumatların) əməli yaddaşda yerləşmə sırasından asılı deyil. Lakin bu termin bəzi qarışıqlıq salır və yanlış fikirlərə səbəb olur. Məsələ ondadır ki, yalnız oxunan yaddaş(Read-Only Memory - ROM), həmçinin ixtiyari müraciətə malikdir, lakin "RAM"-dan onunla fərqlənir ki, onda yerləşən məlumatlar kompüter söndürüldükdən sonra itmir və ona heç nə yazmaq olmaz. Sərt disklərin, həmçinin ixtiyari müraciətli virtual yaddaş kimi istifadə oluna bilməsinə baxmayaraq, onları RAM kateqoriyasına aid etmirlər.

Müasir fərdi kompüterlərdə 3 əməli yaddaş tipi istifadə olunur:

· ROM – Read-only memory (yalnız oxunan yaddaş);

· DRAM — Dynamic random access memory (Dinamik İxtiyari Müraciәtli Yaddaş);

· SRAM — Static RAM (Statik əməli yaddaş).

BIOS

Sistem bloku

rin əsas hissələrindən biridir:

Sistem blok

Sistem blok daxilində aşağıdakı kompüter qurğuları (hissələri) yerləşir:

· Qida bloku:

· Ana lövhə (motherboard):

· Prosessor (CPU):

· Əməli yaddaş:

· Sərt disk:

· Çevik disk sürücüsü (FDD) və s.

Çevik disk (Floppy disc)

Həmçinin sistem bloka əlavə qurğular quraşdırıla bilər; bu üsulla kompüterin funksionallığını artırmaq mümkündür. Əlavə qurğular xarici və daxili ola bilər.

· Printer - mətn və qrafiki informasiyanı kağız üzərinə çap edən qurğu:

Printer

· Siçan (maus) - kompüterə informasiyanı daxil etməyi asanlaşdıran qurğu və s.

Siçan (maus)

Daxili qurğular. Daxili qurğular sistem blokdakı slotlara yerləşdirilir. Aşağıdakı qurğuları nümunə göstərmək olar:

· Modem - telefon xətti vasitəsilə kompüterlər arasında informasiya mübadiləsi yaradan qurğu:

Modem

· Səs platası - səsin yazılmas, ötürülməsi və eşidilməsi üçün istifadə edilən qurğu:

Səs platası

· Sürücü (disk oxuyan (yazan) qurğu) - diskdəki informasiyanı oxumaq və yazmaq xüsusiyyəti olan qurğu:

Sürücü (disk oxuyan (yazan) qurğu)

Qeyd etmək istəyirəm ki, həm modem, həm sürücü, həm də bir çox digər daxili qurğular xarici qurğular kimi də hazırlanır.

Ana lövhə (Motherboard)

Kompüterdə ən böyük elektron plata ana lövhədir (motherboard). Ana lövhə üzərində prosessor, əməli yaddaş, şinlər, BIOS və digər elementlər yerləşir.

Ana lövhə qida bloku, monitor, klaviatura və disk qurğuları olmaq şərtilə işləyir.

Ana lövhənin normal iş rejiminin pozulmasına səbəb lazım olan normal gərginliyin və temperaturun dəyişilməsi ola bilər.

Ana lövhənin quruluşu (sxemi):

Ana lövhənin quruluşu (sxemi)

CPU Socket. Prosessorun quraşdırıldığı yuvadır. Hər soketə quraşdırılan öz prosessor modelləri var.

DDR SDRAM

Şimal körpüsü. Bu körpü prosessor, əməli yaddaş və AGP, PCI Express şinləri (videokontrolleri) arasında əlaqə yaradır.

Cənub körpüsü. PCI şini və kompüterə birləşdirilən periferiya qurğularının normal işləməsinə cavabdehdir. Aşağıdakı şəkildə onların iş prinsipi əks etdirilmişdir:

Şimal və cənub körpülərinin iş prinsipi

ATA (IDE) birləşdirici. 40 və ya 80 tel kabel vasitəsilə qurğular (sərt disk, sürücü və s.) ana lövhədəki ATA (IDE) birləşdiriciyə qoşulur. ATA (IDE) birləşdiricidə 40 pin vardır. ATA (IDE)interfeysə qoşulan qurğuların maksimal sayı 2 ola bilər (Master/Slave):

Yuxarıdakı 40 pin , aşağıdakı 80 pin